مفاخره اشقیا

از این حیرانی البته هیچ بلندی و کیفیت و رسالتی نباید انتظار داشت. این نسل که نماینده حیرانی اش همین است به همه رسالتهای ادبی و شعری و تعهدات اجتماعی پشت کرده است. لاجرم می فرماید: «به‌طور کلی اعتقاد ندارم شاعر مثل تعاریف قدیمی پیامبر و پیش‌قراول اجتماعی‌ست، شاعر هم بخشی از جامعه است؛ مثل کفاش و نجار و بقال و هزار قشر دیگر، ما موجودات از مریخ آمده نیستیم. فرهنگ ما و زبان ما از پیرامون ما تأثیر گرفته است؛ محیطی که سال‌هاست به دغل‌بازی و دروغ و فریب مبتلا شده است.»

و این شعر اگر دنباله کار اخوان و نیما و شاملو و فروغ نیست اگر دنباله شعر کسرایی و ابتهاج نیست و اگر دلی به عارف و بهار و دهخدا ندارد و اگر می خواهد برخلاف حافظ و خیام و مولوی و سنایی دل به دروغ و دغل دهد به قول قدما آنچه از ان دم می زند فقط یک مشترک لفظی است. شعری که از معناهای تاریخی شعر در سرزمین ما تهی است بیهوده نام خود را شعر می گذارد و بی هنری خود را هنر می نامد.

دوست سرگشته ما شاعری را اول مثل بقالی و نجاری و هر پیشه دیگر می بیند که لابد باب داد و ستد  خواست مشتری در آن باز است و سپس یک گام جلوتر می رود و آن را مثل رانندگی در تهران می شناساند: «مثل رانندگی در تهران که به‌خاطر فرهنگ غلط رانندگی بعضی اوقات ناچاری برای جلوگیری از تصادف تو هم خلاف قوانین رانندگی عمل کنی. در جامعه‌ی بیمار نمی توان بر طبل راستی کوبید؛ دست‌کم اگر بکوبی باید پیامدهایش را بپذیری. وقتی می‌بینیم در جزء جزء اجتماع با دروغ و ریاکاری و نقاب بر چهره داشتن موفق‌تری، تا کجا می‌توانی روی اصالت فردی خویش پای بکوبی؟»

چرا شعر مثل رانندگی است؟ چرا مثل شبانی نباشد؟ چرا مثل کوهنوردی نباشد؟ چرا مثل باغبانی نباشد؟ چرا شاعر روزنامه فروش نباشد؟ یا جواهر فروش؟ یا خود معماری بزرگ و هوشمند؟ چرا رانندگی؟ شاید چون همه امروز شاعرند؟ شاید چون دیگر شعر شعر نیست رانندگی است. چون شعر سرویس است. امروز این سوار موج اش می شود فردا آن.

شاعر ما می گوید شارلاتان هم هست و فاش می گوید تا بدانی به چندین هنر اراسته است: «گاهی اوقات رفتاری ناشی از شارلاتانیسم نیز داشته‌ام. بدون تعارف وقتی می‌گویم جامعه‌ام را بیمار می‌بینم، خودم را معصوم و جدا از اجتماع نمی‌بینم؛ من هم بخشی از این جماعت بیمارم؛ من هم گاهی اوقات درِ رو به پیشرفت را با کلون دغل‌بازی کوبیده‌ام.»

البته برای شارلاتان بازی اول باید همه را شارلاتان تعریف کرده باشیم. و بیفزاییم: «بسیاری از اوقات ژست‌های ما نه از روی اعتقادات قلبی که از روی فرصت‌طلبی‌ست. ژست آزادی‌خواهی برای شاعرانی که سر برنده شدن یا نشدن جایزه‌ای حکم به حذف دیگران می‌دهند.»

این که این شاعر از آن حرف می زند چیست؟ من دست کم تا ۱۵ سال پیش از این مقوله بی خبر بودم. چیزی تازه است؟ اصلا زیر آن آسمان کهن می شود در شعر یکباره اینهمه نوکاری و نویگری به وجود آمده باشد؟ بعد هم مسابقه چیست جز حذف یک عده بزرگتر و برگزیده شدن یک گروه کوچکتر؟ مسابقه ای هست که همه در ان برنده باشند؟

شاعر ما برای اینکه همه را شارلاتان بداند دست به دامن معناشناسی تازه ای در قتل های زنجیره ای می شود. در مقابل قتل ها که یک اتفاق هولناک است از لیست های مشکوکی حرف می زند که خدا می داند چه کسی درست می کرد و می چرخاند تا کسانی مثل همین برادر یوسف بعدا به آن استناد کنند. آن بازی اطلاعاتی را عاملی می کند برای پوشاندن یک تهدید واقعی که عملا جان گروهی از نویسندگان را هم گرفت. و از ان نتیجه می گیرد که «ما تک تک مان شارلاتان ایم». این نحو موجودات از آن ستمگران بدترند زیرا ستم آنان را توجیه می کنند که ما حق مان است که این بلاها سرمان بیاید و تازه سرکوفت هم بزند که: «آیا این رفتار لوث کردن جریانی نبود که خون هم‌قلمانی را از ما ریخته بود؟ آیا اینکه دست‌کم به‌جای هم‌دردی تلاش دیگران را نیز با چنین رفتارهایی لوث بکنیم، خودش ناشی از شارلاتانیسم موجود در تک تک ما نبود؟»

و می فرمایند: «یا در همین جریانات اخیر که بسیاری از رفقا خود را دستگیر کردند!!! یعنی از طریق دوستانی اطلاع دادند که چه نشستید که ما در فلان بند و فلان بازداشتگاه هستیم و بعد خبردار شدیم بازداشتگاه مربوطه، کمپ ترک اعتیاد فلان، یا فلان ویلای شمال کشور بود». شما می دانید این شاعر حیران چه می گوید؟ فرضا بسیاری از ترس یا از پارانویا فکر کرده اند پنهان شوند یا هر چیز دیگر. این واقعیت بازداشتها را می پوشاند؟ 

شاعر فراموش نمی کند که بگوید بدبخت ها اگر در میان فارسی زبانان هموطن هم قدر و اعتبار و خواننده ای دارید بدانید که در جهان چیزی نیستید: «ضمن اینکه فراموش نکنیم ادبیات امروز ما در برابر ادبیات دنیا از شهرت چندانی برخوردار نیست، پس حماقت است اگر برای به قله رسیدن در چنین تپه‌های کوچکی ذوق‌زده بشویم و بخواهیم برای حفظ آن مدام مشغله‌ی ذهنی‌مان دغل‌بازی‌های جدید باشد.»

کی ذوق زده شده است؟ در این قفس که سقف پروازش اینقدر کوتاه است این داستان دراز شارلاتان بازی چیست اصلا؟ شاعر ما با چه کسی دارد حرف می زند مخاطب اش کیست از چه کسی گله می کند؟

بعد هم حکیمانه اضافه می کنند که: «به جای قضاوت در مورد دیگران بهتر است، خودمان را جمع بکنیم.» خب با این همه حکم و قضاوت پس چه خواهیم کرد؟ او حتی وقتی هم می خواهد قضاوت نکند قاطعانه می گوید: «معتقدم شارلاتانیسم به فرهنگ ما دوخته شده مثل ترس، محافظه‌کاری، نقاب روی نقاب، نه یکی بلکه هزاران نقاب شخصیتی. چه توقعی از ما انسان‌های هزار قابی (نقابی؟) است؟ نه تنها سکوت کردن بلکه بسیاری از اوقات اعتراض‌های ما هم از روی فریب‌کاری و نقاب گذاشتن است.»

پس این اعتراض هم فریبکاری است؟ از کجا بدانیم که اعتراض او بازی محفلی و شارلاتان بازی نیست تقلبی نیست؟

بعد صورت بندی این سوال آخر یا ماقبل آخر را ببینید: «این تصور که دیگر شاعر بزرگی ظهور نمی‌کند را تا چه اندازه زائیده‌ی ذهن متکی بر شارلاتانیسم می‌دانید؟» شاعر بزرگ اگر ظهور کند یا نکند ربط اش به ذهن شارلاتان ها چیست؟ یعنی شارلاتان ها می گویند دیگر پیامبری نخواهد امد. و کیست این پیامیر؟ ضد-شارلاتان؟ و این شاعر-شارلاتان اصلا می داند که شعر ظهور و افول اش چرا ست و از کجا ست؟

اما پاسخ لبخندی بر لب ما می نشاند. این ادامه فلسفه ای است که فروغ در مرز پرگهر می گفت: «شاعر بزرگ؟ با چه معیاری؟ چه کسی می‌تواند چنین حکمی بدهد؟ اصلاً بزرگی به چه کار می‌آید؟ همان جمله‌ی طلایی معروف که بیچاره ملتی که نیازمند قهرمان باشد. »

قهرمان؟ چه ربطی به شاعر دارد؟

و بعد تیر خلاص: «بیچاره ما که هنوز هرمی‌شکل می‌اندیشیم و گمان می‌کنیم باید همواره کسی در رأس هرم بنشیند. بزرگ؟ شاعر؟ من به خود شعر هم مشکوکم؛ به شاعر شدن هم مشکوکم؛ به بزرگی هم مشکوکم. پس «شاعر بزرگ» خنده‌دار است؛ شاعر داشته باشیم به معنای انسانی‌اش، بزرگ بودنش پیشکش. چرا که ملت ما هر که را که بزرگ کرد از همان بزرگ، زخم‌های درمان‌ناپذیری خورد. بزرگ؟ حالم از این واژه به‌هم می‌خورد؛ در هر حوزه‌ای.»

این است مفاخره اشقیا. این است ناامیدی از بزرگی. این نمایش بدجور می لنگد. پرده خوان اصلا منکر اتقیا شده است. می گوید از هر بزرگی که آمد ما سیلی خوردیم. پس همان کوچک می مانیم. اتقیا نمی خواهیم اشقیا می مانیم. حالش هم به هم می خورد از بزرگی و بزرگزاده ای در هر حوزه ای.

و آنگاه این شعر را چطور تفسیر می کند:

بزرگ بود و 

از اهالی امروز بود

پاسخ لابد چیزی مثل این است:

«جامعه‌ی ما مدت‌هاست که به بسیاری از چیزها اعتمادش را از دست داده. ادبیات هم جزئی از همین فضاست. خود ما مثلاً ادبیاتی‌ها هم به‌هم بی‌اعتمادیم. چه توقعی از مردم؟ و البته چه خوب که یاد بگیریم مشکوک باشیم به همه چیز. شاید این شک ما را به اندیشه‌ورزی دچار کند که اگر کرده بود بسیاری بلاها سرمان نمی‌آمد. جهان گندابی امروز حاصل اعتمادهای ابلهانه‌ی بشر به بسیاری از مسائل و به بسیاری از افراد و ادعاها بوده. بگذاریم بی‌اعتمادی کمی فراگیر بشود. شاید برای انتخاب، همین شک‌ها و بی‌اعتمادی‌ها ما را به فکر کردن مجبور کند. از شهرت و محبوبیت هم به قدر کافی صحبت کردیم. بگذریم.»

اما به کجا این تیر زهرآگین را بیندازیم؟ ما نفهمیدیم تو با خود دشمنی می کنی و با شعر یا با کسی و شاعری سر ستیز داری. مصاحبه گر با شقاوت تام می خواهد جنگ را هر طور هست آغاز کند: «آیا آنقدر صراحت دارید که شارلاتان‌ترین شاعران زمان خود را که شناخته‌اید نام ببرید؟» می بینید؟

در جواب اش این کلمه ها عبرت آموز است: بود و نبود چنین شاعری برایم اهمیت ندارد. من خیلی تلاش بکنم خودم را از منجلاب ریاکاری و کثافت بیرون نگه می‌دارم. جهان امروز جهان ملامت‌بار و بیماری‌ست. در این جهان بیمار ما ملت بیمارتری هستیم به‌خاطر فرهنگی که سال‌هاست سالوس‌زده و سالوس‌پرست شده.